ความปลอดภัยในการทํางานเกี่ยวกับรังสี | ผู้ปฏิบัติงานทางรังสี

พลังงานในรูปของคลื่นแม่เหล็กไฟฟ้าหรืออนุภาครังสีใดๆ ที่สามารถก่อให้เกิดการแตกตัวเป็นไอออนได้ทั้งโดยทางตรงหรือโดยทางอ้อมในตัวกลางที่ผ่านไป ได้แก่ รังสีแอลฟา รังสีบีตา รังสีแกมมา รังสีเอกซ์ อนุภาคนิวตรอน อิเล็กตรอน หรือโปรตอนที่มีความเร็วสูง เป็นต้น

สิ่งหนึ่งสิ่งใดที่มีการแผ่รังสีออกมาโดยการสลายตัวของนิวเคลียส หรือสามารถก่อให้เกิดการแผ่รังสีออกมาโดยวิธีอื่น ทั้งนี้ ไม่ว่าต้นกำเนิดรังสีนั้นจะเป็นชนิดปิดผนึกหรือไม่ปิดผนึกก็ตาม

เหตุการณ์ที่เกิดขึ้นโดยมิได้คาดหมายเกี่ยวข้องกับรังสี ต้นกำเนิดรังสีอันเป็นผลให้ไม่สามารถควบคุมต้นกำเนิดรังสี ปริมาณรังสีให้อยู่ในระดับที่กำหนดได้ และอาจก่อให้เกิดอันตรายทั้งโดยตรงและโดยอ้อม ต่อชีวิตและทรัพย์สินของผู้ปฏิบัติงาน ผู้เกี่ยวข้องและประชาชนทั่วไป

ปัจจุบันการใช้สารกัมมันตรังสี (ต่อไปจะเรียกสั้นๆ ว่า สารรังสี) ในประเทศ ทั้งเพื่อประโยชน์ทางการแพทย์ เกษตรกรรมและการศึกษาวิจัยต่างๆ นั้น มีโอกาสเกิดอุบัติเหตุทางรังสีได้ สืบเนื่องจากสาเหตุโดยสรุป 3 ลักษณะ ได้แก่
- สารรังสีสูญหาย ถูกโจรกรรมหรือทิ้งไว้โดยปราศจากการควบคุมดูแล เช่น สารรังสีที่ใช้ในงานถ่ายภาพด้วยรังสีเกิดหายไปจากที่เก็บ หรือนำสารรังสีที่เลิกใช้แล้ว ไปเก็บไว้ในที่ซึ่งไม่มีมาตรการป้องกันอันตรายจากรังสี
- สารรังสีขาดเครื่องกำบังรังสี เกิดการค้างหรือหลุดออกมาจากเครื่องกำบังรังสี เนื่องจากเหตุขัดข้องขณะปฏิบัติงาน เช่น การค้างของสารรังสีที่ใช้ในงานถ่ายภาพด้วยรังสี ไม่สามารถนำลงคืนภาชนะเก็บซึ่งกำบังรังสีได้
- สารรังสีแพร่กระจายออกจากที่เก็บหรือบริเวณที่ควบคุม เช่น เกิดการรั่วของสารรังสีขณะปฏิบัติงาน หรือมีผู้รู้เท่าไม่ถึงการณ์ ถอดชิ้นส่วนหรือเครื่องมือซึ่งสารรังสีบรรจุอยู่ ทำให้สารรังสีแพร่กระจายออกไป

อุบัติเหตุทางรังสี แม้ว่าจะเกิดขึ้นจากสาเหตุเดียวกัน แต่ความร้ายแรงของสถานการณ์อาจต่างกันไป ทั้งนี้ขึ้นอยู่กับปัจจัยที่เกี่ยวข้องหลายประการ เช่น สภาพเหตุการณ์ คุณสมบัติของสารรังสี การดำเนินการแก้ไขสถานการณ์ ฯลฯ เป็นต้น บางครั้งความรุนแรงอาจขยายขอบเขตกว้างออกไป จนอยู่ในระดับที่ไม่สามารถควบคุมสถานการณ์ให้กลับคืนสู่ภาวะปกติได้ สถานการณ์ดังกล่าวนี้เรียกว่า “ภาวะฉุกเฉินทางรังสี” อาจแบ่งได้เป็น 4 ระดับ ดังนี้
- ภาวะฉุกเฉินทางรังสีระดับ 1 สถานการณ์มีขอบเขตอยู่ภายในห้องทดลอง ห้องปฏิบัติการหรือภายในอาคารหนึ่งอาคารใด
- ภาวะฉุกเฉินทางรังสีระดับ 2 สถานการณ์ขยายขอบเขตออกไปทั่วโรงงาน สถาบันการศึกษาวิจัย หรือโรงพยาบาลที่เกิดอุบัติเหตุทางรังสี
- ภาวะฉุกเฉินทางรังสีระดับ 3 สถานการณ์อาจมีผลกระทบต่อสถานที่ข้างเคียง
- ภาวะฉุกเฉินทางรังสีระดับ 4 สถานการณ์มีผลกระทบต่อประเทศข้างเคียง

รังสีที่มีพลังงานสูงพอที่จะทำให้อิเล็กตรอนหลุดออกจากอะตอม หรือโมเลกุล (กลุ่มของอะตอม) เมื่อรังสีนั้นชนกับอะตอมหรือเคลื่อนที่ผ่านเข้าไปในวัตถุ อะตอม หรือโมเลกุลจะมีประจุบวกเมื่อสูญเสียอิเล็กตรอนที่มีประจุลบ การสูญเสียอิเล็กตรอนหรือได้รับเพิ่มขึ้น เรียกว่า การไอออไนซ์ (ionization) ส่วนอะตอมที่มีประจุบวก เรียกว่าไอออน (ion)

- รังสีแกมมา (Gamma rays)
- รังสีเอกซ์ (X rays)
- รังสีอัลฟา (Alpha particles)
- รังสีบีตา (Beta particles)
- รังสีนิวตรอน (Neutrons)
รังสีเอกซ์เป็นรังสีคลื่นแม่เหล็กไฟฟ้า ที่เกิดจากการยิงลำอิเล็กตรอนเช้าชนแท่งโลหะในหลอดสุญญากาศ รังสีเอกซ์มีความถี่สูงมาก อยู่ในช่วง 0.3 – 30 Ehz (exahertz หรือ ล้าน gigahertz) เมื่อเทียบกับคลื่นวิทยุที่มีความถี่อยู่ในช่วงประมาณ 100 MHz (megahertz) หรือ 0.1 Ghz (gigahertz). สารประกอบบางชนิด เช่น ยูเรเนียม มีกัมมันตภาพรังสี ซึ่งจะให้รังสีออกมาจากการแตกตัวหรือสลายตัว รังสีที่ให้ออกมาจากวัสดุกัมมันตรังสี มี 3 ชนิด ได้แก่ รังสีอัลฟา รังสีบีตา และรังสีแกมมา

- ความแรงรังสี (strength) หรือกัมมันตภาพรังสี (radioactivity) ของต้นกำเนิดรังสี
- พลังงานของรังสี
- ระดับของรังสีในสิ่งแวดล้อม
- ปริมาณรังสี (radiation dose) หรือ พลังงานของรังสีที่ร่างกายดูดกลืนไว้

กัมมันตภาพรังสี (Radioactivity) เป็นคุณสมบัติของธาตุและไอโซโทปบางส่วน ที่สามารถเปลี่ยนแปลงตัวเองเป็นธาตุหรือไอโซโทปอื่น ซึ่งการเปลี่ยนแปลงนี้จะมีการปลดปล่อยหรือส่งรังสีออกมาด้วย ปรากฏการณ์นี้ได้พบครั้งแรกโดย เบคเคอเรล เมื่อปี พ.ศ. 2439 ต่อมาได้มีการพิสูจน์ทราบว่า รังสีที่แผ่ออกมาในขบวนการสลายตัวของธาตุหรือไอโซโทปนั้นประกอบด้วย รังสีแอลฟา, รังสีเบต้า และรังสีแกมมา

ปัจจุบันได้มีการนำรังสีและสารกัมมันตรังสีมาใช้งานต่างๆ กันเช่น ในทางการแพทย์มีการใช้ในการตรวจวินิจฉัย และบำบัดอาการโรคของผู้เจ็บป่วยจากโรคร้ายต่างๆ เช่น การฉายรังสีเอกซ์ การตรวจสมอง การตรวจกระดูก และการบำบัดโรคมะเร็ง เป็นต้น นอกจากนี้ก็มีการใช้งานทางรังสีในกิจการอุตสาหกรรม การเกษตร และการศึกษาวิจัยทางวิทยาศาสตร์ อาทิเช่น การใช้รังสีตรวจสอบรอยเชื่อม รอยร้าวในชิ้นส่วนโลหะต่างๆ การใช้ป้ายเรืองแสงในที่มืด การตรวจอายุวัตถุโบราณ การถนอมอาหารด้วยรังสี และการฆ่าเชื้อโรคในเครื่องมือแพทย์