ความปลอดภัยในการทำงานกับสารเคมีอันตราย และการตอบโต้กรณีเกิดเหตุฉุกเฉิน

(1) สารเคมีที่ระเบิดได้ (Explosive)
สารเคมีที่ก่อให้เกิดการระเบิดเมื่อได้รับความร้อน แสง หรือตัวเร่ง (catalyst) ได้ที่พบในห้องปฏิบัติการ ได้แก่ สารประกอบในกลุ่ม nitrate, chlorate, perchlorates, picrate นอกจากนั้นสารประกอบของโลหะ เช่น ผงแมกนีเซียม หรือผงสังกะสี เมื่อผสมกับอากาศก็สามารถระเบิดได้เช่นกัน

(2) สารเคมีที่ติดไฟเองได้ (Pyrophorics)
ตามมาตรฐานของ US OSHA (United States Office of Occupation Safety and Administation)ได้แก่สารเคมี ที่สามารถติดไฟ (ignition) ได้เองที่อุณหภูมิ เท่ากับหรือต่ำกว่า 54.4องศาเซลเซียสสารในกลุ่มนี้มักทำปฏิกิริยารุนแรงกับน้ำ (Water reative) และติดไฟเมื่อสัมผัสกับน้ำ หรืออากาศชื้น ปฏิกิริยาที่เกิดขึ้นจะเร็วหรือช้า ขึ้นกับชนิดของสารเคมี ตัวอย่างสารเคมีประเภทนี้ได้แก่ calcium, magnesium สารเคมีบางตัวสามารถติดไฟขึ้นเองได้ เมื่ออุณหภูมิภายนอกถึงจุดสันดาปของ สารเคมีนั้น โดยไม่ต้องอาศัยอุปกรณ์อื่น ช่วย สารเคมีเหล่านี้ได้แก่ sodium, potassium, phosphorus เป็นต้น

(3) สารที่ไวต่อการทำปฏิกิริยากับน้ำ (Water reactive substances)
เกิดปฏิกิริยารุนแรงโดยเฉพาะ เมื่อมีน้ำอยู่จำกัด สารเคมีในกลุ่มนี้ เช่น สารAlkali และสารAlkali earthเช่น potassium, calcium สารในกลุ่ม Anhydrous metal halides เช่น Aluminum bromide, Germaniumchloride เป็นต้น

(4) สารเคมีที่เกิดเปอร์ออกไซด์ (Peroxidizable substances)
สารเคมีในกลุ่มนี้ จะทำปฏิกิริยาอย่างช้าๆ กับออกซิเจนในอากาศ โดยมีแสงและความร้อนเป็นตัวเร่งปฏิกิริยา เกิดเป็นสารเปอร์ออกไซด์ ซึ่งสามารถก่อให้เกิดการระเบิดรุนแรงได้

(1) มีการจัดเก็บอย่างถูกวิธี และเก็บไว้ในที่ปลอดภัย
(2) มีการกำจัดสารเคมีที่หกหรือรั่วอย่างถูกวิธี
(3) กำจัดภาชนะที่ใช้แล้วอย่างถูกต้อง
(4) ควรแบ่งสารเคมีมาใช้เท่าที่จำเป็น
(5) ภาชนะที่ใช้ควรมีป้ายหรือฉลากบอกชนิดของสารเคมีและควรปิดภาชนะทุกครั้งที่ใช้งานเสร็จ
(6) ไม่ควรสูบบุหรี่ ดื่มหรือรับประทานอาหารขณะใช้สารเคมี
(7) การเคลื่อนย้ายสารเคมี ควรใช้ด้วยความระมัดระวัง
(8) เลือกใช้อุปกรณ์ป้องกันอันตรายส่วนบุคคลที่เหมาะสมกับชนิดของสารเคมี

สารเคมีอันตราย เป็นธาตุ สารประประกอบ หรือสารผสมซึ่งมีสถานะเป็นทั้งของแข็ง ของเหลว หรือก๊าซ ซึ่งมีพิษ กัดกร่อน ระคายเคืองได้ หากได้รับการสัมผัส นอกจากนี้ยังเป็นสารไวไฟที่อาจทำให้เกิดระเบิดหรือเกิดเพลิงไหม้ได้ โดยปัจจุบันสถานประกอบกิจการหลายแห่งได้มีการนำสารเคมีอันตรายมาใช้กันอย่างแพร่หลาย ซึ่งต้องมีการควบคุมอันตรายที่เกี่ยวข้องกับสารเคมีในสถานที่ทำงาน

หลักการที่ 1 แหล่งกำเนิดของสารเคมี (เป็นวิธีที่มีประสิทธิภาพสูงสุด)
กำจัดสารที่เป็นอันตราย หรือทดแทนโดยการใช้สารอื่นที่มีอันตรายน้อยกว่า เปลี่ยนกระบวนการผลิตใหม่ เช่น ใช้ระบบเปียกแทนระบบแห้ง เพื่อมิให้เกิดฝุ่นฟุ้งกระจาย แยกกระบวนการผลิตที่มีอันตรายออกต่างหาก สร้างที่ปกปิดกระบวนการผลิตให้มิดชิด มิให้สารเคมีฟุ้งกระจายออกไป ติดตั้งระบบดูดอากาศเฉพาะที่ การบำรุงรักษา เครื่องมือ เครื่องจักร

หลักการที่ 2 ทางผ่านของสารเคมี
การบำรุงรักษาสถานที่ทำงานให้สะอาดเรียบร้อย การติดตั้งระบบระบายอากาศทั่วไป เพิ่มระยะทางให้ผู้ปฏิบัติห่างจากแหล่งสารเคมี การตรวจหาปริมาณสารเคมีเทียบกับค่ามาตรฐานความปลอดภัยจะต้องปรับปรุง แก้ไขหากสูงเกินกว่าค่ามาตรฐานความปลอดภัย

หลักการที่ 3 การป้องกันที่ผู้ปฏิบัติงาน
การให้การศึกษาและการฝึกอบรมให้ทราบถึงอันตรายและการป้องกัน การลดชั่วโมงการทำงานที่เกี่ยวกับสารเคมีที่เป็นอันตรายให้น้อยลง การหมุนเวียนหรือการสับเปลี่ยนหน้าที่การปฏิบัติงาน การให้ผู้ปฏิบัติงานทำงานอยู่ในห้องที่ควบคุมเป็นพิเศษ การตรวจสุขภาพก่อนเข้าทำงาน จัดให้มีอุปกรณ์ป้องกันอันตรายส่วนบุคคลที่เหมาะสมกับสภาพอันตราย จัดเตรียมอุปกรณ์สำหรับการทำความสะอาดร่างกาย สถานที่เปลี่ยนและเก็บเสื้อผ้า รวมถึงการจัดการซักผ้าที่ปนเปื้อนสารเคมี ติดป้ายสัญลักษณ์ ห้ามปฏิบัติ/สิ่งที่ต้องปฏิบัติ เพื่อเตือนอันตราย เช่น ระวังสารเคมีอันตราย ห้ามสูบบุหรี่ เป็นต้น

(1) ที่ชำระล้างสารเคมี ติดตั้งให้ลูกจ้างสามารถใช้ได้ทันทีในกรณีฉุกเฉิน อย่างน้อยต้องมีที่ล้างตาและฝักบัวชำระล้างร่างกายจากสารเคมีอันตราย
(2) ที่ล้างมือและล้างหน้า ไม่น้อยกว่า 1 ที่ต่อลูกจ้าง 15 คน และให้เพิ่มจำนวนขึ้นตามสัดส่วนของลูกจ้าง (ส่วนที่เกิน 7 คนให้ถือเป็น 15 คน)
(3) ห้องอาบนํ้า เพื่อใช้ชำระร่างกายไม่น้อยกว่า 1 ห้องต่อลูกจ้าง 15 คน และให้เพิ่มจำนวนขึ้นตามสัดส่วนของลูกจ้าง (ส่วนที่เกิน 7 คนให้ถือเป็น 15 คน) และต้องจัดของใช้ที่จำเป็นสำหรับการชำระล้างสารเคมีอันตรายออกจากร่างกายให้เพียงพอและใช้ได้ตลอดเวลา
(4) อุปกรณ์ปฐมพยาบาล อุปกรณ์และเวชภัณฑ์ที่จำเป็นสำหรับการปฐมพยาบาลลูกจ้างที่ได้รับอันตรายจากสารเคมี
(5) อุปกรณ์ดับเพลิง ต้องเหมาะสมกับสารเคมีอันตรายแต่ละชนิด และเพียงพอสำหรับการผจญเพลิงขั้นต้น
(6) ชุดทำงานกับสารเคมี ชุดทำงานเฉพาะสำหรับลูกจ้างซึ่งทำงานเกี่ยวกับสารเคมีอันตรายและที่เก็บชุดทำงานที่ใช้แล้ว ให้เหมาะสมกับสารเคมีอันตรายประเภทนั้น

ห้ามนายจ้างยินยอมหรือปล่อยปละละเลยให้ลูกจ้างหรือบุคคลใดเข้าพักอาศัยหรือพักผ่อน ในสถานที่ทำงานเกี่ยวกับสารเคมีอันตรายหรือในยานพาหนะขนส่งสารเคมี นายจ้างผู้ใดฝ่าฝืนหรือไม่ปฏิบัติตามกฎหมายต้องระวางโทษจำคุกไม่เกิน 1 ปี ปรับไม่เกิน 400,000 บาท หรือทั้งจำทั้งปรับ

(1) อุปกรณ์ป้องกันศีรษะ เช่น หมวกยาง หรือหมวกแข็ง
(2) อุปกรณ์ป้องกันใบหน้า ดวงตา เช่น กะบังหน้า แว่นตาการสารเคมี
(3) อุปกรณ์ป้องกันระบบทางเดินหายใจ เช่น หน้ากากป้องกันสารเคมี
(4) อุปกรณ์ป้องกันมือ เช่น ถุงมือยาง
(5) อุปกรณ์ป้องกันลำตัว เช่น ชุดป้องกันสารเคมีแบบใช้แล้วทิ้ง ชุด PVC
(6) อุปกรณ์ป้องกันเท้า เช่น รองเท้ายาง รองเท้าบูท

ประเภทที่ 1 วัตถุระเบิด : สารที่ก่อให้เกิดการระเบิด ที่สามารถเกิดปฏิกิริยาทางเคมีได้ด้วยตัวมันเอง ทำให้เกิดก๊าซที่มีความดันและเกิดความร้อนอย่างรวดเร็ว เช่น พลุอากาศ ลูกระเบิด
ประเภทที่ 2 ก๊าซ : สารที่เกิดการรั่วไหลสามารถก่อให้เกิดอันตรายจากการลุกติดไฟหรือเป็นพิษ เช่น ก๊าซหุงต้ม ก๊าซไนโตรเจน ก๊าซคาร์บอนไดออกไซด์
ประเภทที่ 3 ของเหลวไวไฟ : ของเหลวผสมที่มีจุดวาบไฟ (Flash Point) ไม่เกิน 60.5 องศาเซลเซียส เช่น อะซิโตน
ประเภทที่ 4 ของแข็งไวไฟ : ของแข็งที่สามารถติดไฟได้ง่ายจากการได้รับความร้อนจากประกายไฟ หรือจากการเสีดสี เช่น กำมะถัน ฟอสฟอรัส
ประเภทที่ 5 สารออกซิไดส์และออร์แกนิกเปอร์ออกไซด์: สารออกซิไดส์เป็นสารที่ไม่ติดไฟแต่ให้ออกซิเจน ช่วยให้วัตถุอื่นเกิดการลุกไหม้ เช่น โซเดียมเปอร์ออกไซด์ และสารออร์แกนิกเปอร์ออกไซด์ : เป็นสารที่ช่วยในการเผาสารที่ลุกไหม้ หรือ ทำปฏิกิริยากับสารอื่น เช่น อะซีโตนเปอร์ออกไซด์
ประเภทที่ 6 สารพิษและสารติดเชื้อ : สารพิษ เป็นสารที่สามารถทำให้เสียชีวิตหรือได้รับบาดเจ็บรุนแรงต่อสุขภาพของคน เช่น โซเดียมไซยาไนด์ และสารติดเชื้อ : เป็นสารที่มีเชื้อโรคปนเปื้อน เป็นสาเหตุของการเกิดโรคในสัตว์และคน เช่น แบคทีเรีย
ประเภทที่ 7 วัตถุกัมมันตรังสี : วัตถุที่สามารถแผ่รังสีที่มองไม่เห็นอย่างต่อเนื่อง เช่น โคบอลต์-60
ประเภทที่ 8 สารกัดกร่อน : สารที่มีปฏิกิริยาเคมี มีฤทธิ์กัดกร่อนทำความเสียหายต่อเนื้อเยื่อของสิ่งมีชีวิตอย่างรุนแรง เช่น โซเดียวไฮดรอกไซด์
ประเภทที่ 9 วัตถุอื่น ๆ ที่เป็นอันตราย :สารหรือสิ่งของที่ในขณะขนส่งเป็นสารอันตราย ไม่ได้จัดอยู่ในประเภทที่ 1-8 เช่น ปุ๋ย

(1) ถ้าได้รับอันตรายจากสารเคมีโดยการรับประทาน ให้ลดอัตราการดูดซึม โดยให้ผู้ป่วยรีบดื่มนมหรือน้ำเปล่าตามทันที (ในกรณีที่ผู้ป่วยไม่ชักหรือสลบเท่านั้น) อีกทั้งถ้าสารเคมีมีฤทธิ์เป็นกรด ด่าง ที่มีกลิ่น ห้ามทำให้อาเจียน และควรพบแพทย์ทันที
(2) ถ้าได้รับอันตรายจากสารเคมีที่ผิวหนัง ให้ล้างบริเวณที่ถูกสารเคมีโดยใช้น้ำสะอาดให้ได้มากที่สุด ห้ามใช้ยาแก้พิษใดๆ เทลงผิวหนัง เพราะอาจจะเกิดปฏิกิริยาเคมีทำให้เกิดแผลมากกว่าเดิม
(3) ถ้าได้รับอันตรายจากสารเคมีที่ตา ให้ล้างตาด้วยน้ำสะอาดให้มากที่สุด โดยให้น้ำไหลผ่านดวงตาอย่างน้อย 15 นาที แล้วรีบส่งนำส่งแพทย์ทันที
(4) ถ้าได้รับอันตรายจากสารเคมีในการสูดดม ให้ผู้ปฏิบัติงานนั้นออกจากบริเวณนั้นๆ ทันที และช่วยผายปอด หรือกระตุ้นลมหายใจด้วยยาดมฉุนๆ

(1) การเตรียมสารเคมีพวกกรด ด่าง หรือสารระเหย ควรทำในตู้ดูดควัน
(2) ห้ามเทน้ำลงกรด
(3) ไม่ใช้จุกแก้วกับขวดบรรจุสารละลายด่าง เพราะจุกจะติดกับขวดจนเปิดไม่ได้
(4) ไม่ใช้จุกยางกับขวดบรรจุตัวทำละลายอินทรีย์ เช่น แอลกอฮอล์ อะซีโตน
(5) ห้ามใช้เปลวไฟในการให้ความร้อนแก่ของเหลวไวไฟ หรือในขบวนการกลั่น
(6) หลีกเลี่ยงการสูดดมไอระเหยของสารเคมี ห้ามทดสอบชนิดของสารเคมีโดยการดมกลิ่นโดยตรงอย่างเด็ดขาด
(7) การดูดสารละลายโดยใช้ปิเปต ห้ามใช้ปากดูด ให้ใช้ลูกยาง
(8) ในกรณีที่มีสารระเหยไวไฟ (Volatile flammable material) ควรใช้ตู้ดูดควันในการถ่ายเท ผสม หรือ ให้ความร้อนสารเคมี
(9) อ่านคู่มือ และเพิ่มความระมัดระวังเป็นพิเศษ เมื่อต้องปฏิบัติงานเกี่ยวข้องกับสารก่อมะเร็ง